Με τον όρο γλωσσολογία (ή και γλωσσική, παλαιότερα) εννοείται η επιστημονική μελέτη της ανθρώπινης γλώσσας ως καθολικού φαινομένου, αλλά και των επιμέρους γλωσσών του κόσμου. Ως επιστήμη επιδιώκει να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα για τη φύση της γλώσσας, τη δομή της και τη σχέση της με τον ανθρώπινο νου, αλλά και με την κοινωνία. Με αυτό το σκοπό, εξετάζει αφενός τις καθολικές αρχές οι οποίες διέπουν την ανάπτυξη της γλώσσας και τη διαμόρφωση όλων των γλωσσών, αφετέρου τους παράγοντες και τους νόμους που συντελούν στη γλωσσική διαφοροποίηση και ποικιλία, διαχρονικά (Ιστορική γλωσσολογία) και συγχρονικά (π.χ. τυπολογία, διαλεκτολογία, κοινωνιογλωσσολογία). Συνεργατικές/συγγενείς επιστήμες της γλωσσολογίας, η οποία θεωρείται ευρύτερα ως αυτόνομη επιστήμη, είναι μεταξύ άλλων η Ψυχολογία, η Βιολογία, η Λογική και η Φιλοσοφία, η Κοινωνιολογία, η Ιστορία του πολιτισμού και η Ανθρωπολογία, η Φιλολογία κ.ά. Οι ερευνητές της επιστήμης αυτής λέγονται "γλωσσολόγοι".
Οι γλωσσολόγοι εστιάζουν στην περιγραφή και την ερμηνεία της γλώσσας, χωρίς να επεμβαίνουν, να αξιολογούν και να αναλαμβάνουν ρυθμιστικό ρόλο στη διαμόρφωση των κανόνων μιας γλώσσας. Ο γλωσσολόγος επίσης δεν ταυτίζεται με τον γλωσσομαθή ή τον μεταφραστή/διερμηνέα.
Στην Ελλάδα η γλωσσολογία παραδοσιακά αναπτύσσεται στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών επιστημών (π.χ. διδάσκεται κυρίως στις Φιλοσοφικές σχολές των πανεπιστημίων), ενώ στην Ευρώπη και την Αμερική η γλωσσολογία δεν συναρτάται τόσο άμεσα με την φιλολογία, αλλά συχνά συμπεριλαμβάνεται στις κοινωνικές ή άλλες επιστήμες σε κοινό έδαφος με άλλες θεωρούμενες κοινωνικές επιστήμες. Πέρα από τις επιδράσεις που έχει δεχτεί, η γλωσσολογία έχει ασκήσει σημαντική επιρροή σε άλλους γνωστικούς χώρους, όπως η Φιλολογία/Λογοτεχνική Κριτική (ιδιαίτερα ο γλωσσολογικός δομισμός), οι Επιστήμες της Επικοινωνίας, η Πληροφορική κ.λπ.
Η γλωσσολογία αναπτύχθηκε πρώτα ως Ιστορικοσυγκριτική Γλωσσολογία και η απαρχή της τοποθετείται στα 1816, με το έργο τουFranz Bopp για τη σύγκριση του κλιτικού συστήματος της Σανσκριτικής με το αντίστοιχο της Ελληνικής, της Λατινικής, της Περσικής και της Γερμανικής. Η Σύγχρονη Γλωσσολογία (που στρέφει το ενδιαφέρον στη συγχρονική προσέγγιση της γλώσσας, ενώ ως τότε η γλωσσολογία γινόταν αντιληπτή ως αποκλειστικά ιστορική επιστήμη) γεννήθηκε 100 χρόνια αργότερα, στα 1916, με την έκδοση τωνΜαθημάτων Γενικής Γλωσσολογίας του Φερντινάντ ντε Σωσσύρ.
Η γλωσσολογική ανάλυση γίνεται σε πέντε ή έξι διακριτά γλωσσολογικά επίπεδα: φωνητικό, φωνολογικό, μορφολογικό, συντακτικό,σημασιολογικό, πραγματολογικό. Είναι δυνατή και η διπλή προσπέλαση ενός γλωσσολογικού επιπέδου, είτε από συγχρονική είτε από διαχρονική σκοπιά, π.χ. Συγχρονική ή Ιστορική σημασιολογία / Συγχρονική ή Διαχρονική σύνταξη.
Μια περαιτέρω διάκριση, που γίνεται συχνά, είναι ανάμεσα στη θεωρητική/γενική γλωσσολογία, που μελετά τη δομή, τις λειτουργίες και ζητήματα ανάλυσης της γλώσσας και των γλωσσών με σκοπό τη διατύπωση θεωριών, δηλαδή διαψεύσιμων υποθέσεων, και τηνεφαρμοσμένη γλωσσολογία, δηλαδή την έρευνα των εφαρμογών των διδαγμάτων της θεωρητικής γλωσσολογίας στη διδασκαλία των γλωσσών (μητρικής και ξένων), στη μετάφραση, στη λεξικογραφία κ.λπ.
Η στενή συνεργασία της γλωσσικής επιστήμης με τις βοηθητικές/συγγενείς επιστήμες που αναφέρθηκαν παραπάνω, οδήγησε σε διακλαδικές προσεγγίσεις, (διακλαδική γλωσσολογία), όπως η Ψυχογλωσσολογία (η επιστήμη της κατάκτησης της γλώσσας), ηΚοινωνιογλωσσολογία, η Κειμενογλωσσολογία/ Υφογλωσσολογία/ Ανάλυση Ομιλίας, η Εθνογλωσσολογία, η Ανθρωπογλωσσολογία, ηΦιλοσοφία της γλώσσας, η Υπολογιστική γλωσσολογία κ.λπ.
Τα κυριότερα ρεύματα που κυριάρχησαν από τη γέννηση της σύγχρονης γλωσσολογίας και στο πλαίσιο των οποίων αναπτύχθηκε κατά καιρούς η γλωσσική επιστήμη είναι ο Δομισμός, Αμερικανικός και Ευρωπαϊκός (σχολή της Γενεύης, σχολή της Πράγας, σχολή των Παρισίων/γαλλικός Λειτουργισμός, σχολή του Λονδίνου κ.λπ.), και η Γενετική Μετασχηματιστική Γραμματική.
Οι γλωσσολόγοι εστιάζουν στην περιγραφή και την ερμηνεία της γλώσσας, χωρίς να επεμβαίνουν, να αξιολογούν και να αναλαμβάνουν ρυθμιστικό ρόλο στη διαμόρφωση των κανόνων μιας γλώσσας. Ο γλωσσολόγος επίσης δεν ταυτίζεται με τον γλωσσομαθή ή τον μεταφραστή/διερμηνέα.
Στην Ελλάδα η γλωσσολογία παραδοσιακά αναπτύσσεται στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών επιστημών (π.χ. διδάσκεται κυρίως στις Φιλοσοφικές σχολές των πανεπιστημίων), ενώ στην Ευρώπη και την Αμερική η γλωσσολογία δεν συναρτάται τόσο άμεσα με την φιλολογία, αλλά συχνά συμπεριλαμβάνεται στις κοινωνικές ή άλλες επιστήμες σε κοινό έδαφος με άλλες θεωρούμενες κοινωνικές επιστήμες. Πέρα από τις επιδράσεις που έχει δεχτεί, η γλωσσολογία έχει ασκήσει σημαντική επιρροή σε άλλους γνωστικούς χώρους, όπως η Φιλολογία/Λογοτεχνική Κριτική (ιδιαίτερα ο γλωσσολογικός δομισμός), οι Επιστήμες της Επικοινωνίας, η Πληροφορική κ.λπ.
Η γλωσσολογία αναπτύχθηκε πρώτα ως Ιστορικοσυγκριτική Γλωσσολογία και η απαρχή της τοποθετείται στα 1816, με το έργο τουFranz Bopp για τη σύγκριση του κλιτικού συστήματος της Σανσκριτικής με το αντίστοιχο της Ελληνικής, της Λατινικής, της Περσικής και της Γερμανικής. Η Σύγχρονη Γλωσσολογία (που στρέφει το ενδιαφέρον στη συγχρονική προσέγγιση της γλώσσας, ενώ ως τότε η γλωσσολογία γινόταν αντιληπτή ως αποκλειστικά ιστορική επιστήμη) γεννήθηκε 100 χρόνια αργότερα, στα 1916, με την έκδοση τωνΜαθημάτων Γενικής Γλωσσολογίας του Φερντινάντ ντε Σωσσύρ.
Η γλωσσολογική ανάλυση γίνεται σε πέντε ή έξι διακριτά γλωσσολογικά επίπεδα: φωνητικό, φωνολογικό, μορφολογικό, συντακτικό,σημασιολογικό, πραγματολογικό. Είναι δυνατή και η διπλή προσπέλαση ενός γλωσσολογικού επιπέδου, είτε από συγχρονική είτε από διαχρονική σκοπιά, π.χ. Συγχρονική ή Ιστορική σημασιολογία / Συγχρονική ή Διαχρονική σύνταξη.
Μια περαιτέρω διάκριση, που γίνεται συχνά, είναι ανάμεσα στη θεωρητική/γενική γλωσσολογία, που μελετά τη δομή, τις λειτουργίες και ζητήματα ανάλυσης της γλώσσας και των γλωσσών με σκοπό τη διατύπωση θεωριών, δηλαδή διαψεύσιμων υποθέσεων, και τηνεφαρμοσμένη γλωσσολογία, δηλαδή την έρευνα των εφαρμογών των διδαγμάτων της θεωρητικής γλωσσολογίας στη διδασκαλία των γλωσσών (μητρικής και ξένων), στη μετάφραση, στη λεξικογραφία κ.λπ.
Η στενή συνεργασία της γλωσσικής επιστήμης με τις βοηθητικές/συγγενείς επιστήμες που αναφέρθηκαν παραπάνω, οδήγησε σε διακλαδικές προσεγγίσεις, (διακλαδική γλωσσολογία), όπως η Ψυχογλωσσολογία (η επιστήμη της κατάκτησης της γλώσσας), ηΚοινωνιογλωσσολογία, η Κειμενογλωσσολογία/ Υφογλωσσολογία/ Ανάλυση Ομιλίας, η Εθνογλωσσολογία, η Ανθρωπογλωσσολογία, ηΦιλοσοφία της γλώσσας, η Υπολογιστική γλωσσολογία κ.λπ.
Τα κυριότερα ρεύματα που κυριάρχησαν από τη γέννηση της σύγχρονης γλωσσολογίας και στο πλαίσιο των οποίων αναπτύχθηκε κατά καιρούς η γλωσσική επιστήμη είναι ο Δομισμός, Αμερικανικός και Ευρωπαϊκός (σχολή της Γενεύης, σχολή της Πράγας, σχολή των Παρισίων/γαλλικός Λειτουργισμός, σχολή του Λονδίνου κ.λπ.), και η Γενετική Μετασχηματιστική Γραμματική.
ΚΛΑΔΟΙ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ
ΦΩΝΗΤΙΚΗ
Με τον όρο φωνητική εννοείται η μελέτη και η πρόσληψη των γλωσσικών ήχων από αντικειμενική σκοπιά. Συνδέεται με τους ήχους της γλώσσας, τον τρόπο με τον οποίο αρθρώνονται και τον τρόπο με τον οποίο τους αντιλαμβάνεται ο ακροατής. Η φωνητική συνδέεται με την επιστήμη της Ακουστικής, από την άποψη ότι χρησιμοποιεί τις ίδιες μεθόδους ανάλυσης/επεξεργασίας του ήχου. Η φωνητική αναλύεται σε τρεις επί μέρους τομείς:
- Αρθρωτική φωνητική: η παραγωγή των ανθρώπινων ήχων.
- Ακουστική φωνητική: η μελέτη της φυσικής παραγωγής και μετάδοσης των ήχων της ομιλίας.
- Ακροατική/αντιληπτική φωνητική: η μελέτη της αντίληψης των ήχων της ομιλίας.
ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ
Με τον όρο φωνολογία εννοείται η μελέτη των ήχων από λειτουργική σκοπιά, δηλαδή η φωνολογία δεν έχει ως αντικείμενο το τι ήχους παράγει και προσλαμβάνει ο άνθρωπος, αλλά το ποιοι ήχοι έχουν διακριτική/διαφοροποιητική λειτουργία για το νόημα του γλωσσικού σήματος. Αυτός είναι ο λόγος που, ενώ τα πορίσματα της φωνητικής μπορούν να αφορούν σε οποιαδήποτε γλώσσα ή οικογένεια γλωσσών, η φωνολογία έχει συνήθως ως αντικείμενο κάθε μια γλώσσα ξεχωριστά ή ακόμα και ένα στάδιο μιας συγκεκριμένης γλώσσας (π.χ. τα αρχαία ελληνικά κάνουν διάκριση μεταξύ μακρών και βραχέων φωνηέντων, ενώ η νεοελληνική όχι. Στα αρχαία ελληνικά υπάρχει διακριτή άρθρωση των διπλών συμφώνων μιας λέξης, ενώ στα νέα ελληνικά όχι).
ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ
Με τον όρο Μορφολογία εννοείται η μελέτη του σχηματισμού μιας λέξης και της δομής της. Η Μορφολογία μελετά τον τρόπο με τον οποίο συντίθενται οι λέξεις από τα μικρότερα συστατικά τους και τους κανόνες που ελέγχουν αυτή τη διαδικασία. Τα στοιχεία που συνδυάζονται για να σχηματίσουν λέξεις ονομάζονται μορφήματα. Με την έννοια μόρφημα εννοείται η μικρότερη μονάδα-φορέας σημασίας σε μια δεδομένη γλώσσα.
ΣΥΝΤΑΞΗ
Η σύνταξη είναι η μελέτη της δομής της πρότασης. Με όρους κανόνων προσπαθεί να περιγράψει τι ανήκει στη γραμματική δομή μιας ιδιαίτερης γλώσσας. Σύμφωνα με τη γενετική γραμματική, οι (περιγραφικοί) κανόνες αποτελούνται από μια υποκείμενη δομή και μια μετασχηματιστική διαδικασία. Έτσι, για παράδειγμα, η παθητική δομή Η μπάλα χτυπήθηκε από τον Αντώνη παράγεται από την ενεργητική Ο Αντώνης χτύπησε την μπάλα με μετασχηματισμό χωρίς να προϋποτίθονται διαφορετικές υποκείμενες δομές.
ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΑ
Με τον όρο σημασιολογία (ορθότερο του όρου σημαντική) εννοείται η μελέτη του νοήματος, της σημασίας των λέξεων. Συνδέεται με την περιγραφή της αναπαράστασης του νοήματος μιας λέξης στον νου μας και με το πώς χρησιμοποιούμε αυτή την αναπαράσταση - απεικόνιση για την κατασκευή προτάσεων. Η σημασιολογία βασίζεται κυρίως στη μελέτη της λογικής στη φιλοσοφία.
ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΑ
Με τον όρο πραγματολογία εννοείται η μελέτη της χρήσης της φυσικής γλώσσας σε πραγματικές συνθήκες ανθρώπινης επικοινωνίας. Πιο συγκεκριμένα, η μελέτη της επίδρασης που έχει το περιβάλλον, είτε είναι γλωσσικό (δηλ. τα συμφραζόμενα) είτε εξωγλωσσικό (π.χ. μορφασμοί, χειρονομίες, νεύματα, επιτονισμός, κ.λπ.) στην ερμηνεία μιας πρότασης, όπως αυτή εκφέρεται μέσα σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Στην πραγματολογία εξειδικεύονται και διευκρινίζονται τα ιδιαίτερα ορίσματα της επικοινωνιακής περίστασης.
Η διακλαδικότητα της σύγχρονης Γλωσσολογίας
Η Γλωσσολογία είναι σχετικά νέα επιστήμη τουλάχιστον με τη μορφή που έχει λάβει τα τελευταία χρόνια. Επιδιώκει να απαντήσει στα παρακάτω ερωτήματα: (α) τι γνωρίζουμε όταν γνωρίζουμε μια γλώσσα, (β) πώς κατακτάται αυτή η γνώση, και (γ) πώς χρησιμοποιείται. Εξετάζει τη γλώσσα ως μέρος της ανθρώπινης συμπεριφοράς τόσο από ψυχολογική, όσο και από κοινωνική και πολιτισμική άποψη, και αναζητά να καθορίσει ποια χαρακτηριστικά είναι μοναδικά στην ανθρώπινη γλώσσα, ποια είναι καθολικά (σε όλες τις γλώσσες του κόσμου), πώς διαφοροποιούνται οι επιμέρους γλώσσες, πώς και γιατί αλλάζουν, «πεθαίνουν» ή «γεννιούνται». Όπως όλες οι επιστήμες, η Γλωσσολογία διαιρείται σε θεωρητική και εφαρμοσμένη.
Η θεωρητική Γλωσσολογία μελετά τη γλώσσα βάσει των επιπέδων ανάλυσής της, δηλαδή, το φωνολογικό σύστημα, την άρθρωση και πρόσληψη των φθόγγων (φωνητική), το σχηματισμό λέξεων (μορφολογία) και φράσεων και προτάσεων (σύνταξη), τη σημασία των γλωσσικών εκφράσεων (σημασιολογία), καθώς και τη χρήση της γλώσσας (πραγματολογία). Στα πρώτα στάδια της επιστήμης, μέλημα των επιστημόνων ήταν η περιγραφή των διαφόρων γλωσσών που ομιλούνται στον κόσμο και η κατηγοριοποίησή τους σε τυπολογικές ομάδες. Τα συμπεράσματα της επίπονης αυτής έρευνας δυστυχώς περιορίσθηκαν σε περιγραφικά συμπεράσματα και δεν κατάφεραν να δώσουν απαντήσεις σε θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με τον ανθρώπινο νου τα οποία είχαν τεθεί από την αρχαιότητα (Αριστοτέλης, Πλάτων). Κατά τα μέσα του 20ού αιώνα, η θεωρητική Γλωσσολογία παράλληλα με την επαρκέστερη περιγραφική προσέγγιση επικεντρώθηκε στην αναζήτηση ερμηνειών οι οποίες επιχειρούν να απαντήσουν σε ερωτήματα όπως η κατάκτηση της γλώσσας από τους ανθρώπους και η δομή και λειτουργία του ανθρωπίνου νου. Η επιστήμη οδηγήθηκε προς αυτή την κατεύθυνση χάρη στον Αμερικανό γλωσσολόγο Noam Chomsky ο οποίος εδραίωσε και ανέπτυξε τη σύγχρονη γλωσσολογική σκέψη υπό τη σκέπη της λεγόμενης γενετικής γλωσσολογίας.
Η εφαρμοσμένη Γλωσσολογία, με βάση τα πορίσματα της θεωρητικής Γλωσσολογίας και σε συνδυασμό με άλλες επιστήμες όπως η Ψυχολογία, τα Μαθηματικά, η Κοινωνιολογία κ.τ.λ., καλείται να εξετάσει τις συνθήκες υπό τις οποίες κατακτάται και χρησιμοποιείται η γλώσσα από τη γλωσσική κοινότητα, να προτείνει νέες μεθόδους και προσεγγίσεις για τη γλώσσα και να υποστηρίξει τη γλωσσική κοινότητα σε οποιοδήποτε ζήτημα ή πρόβλημα σχετικό με τη γλώσσα. Ανάλογα με τον τομέα εφαρμογής, η εφηρμοσμένη Γλωσολογία διαιρείται σε κλάδους όπως: Διδακτική και Εκμάθηση Ξένων Γλωσσών (ανάπτυξη μεθόδων διδασκαλίας ξένων γλωσσών), Κλινική Γλωσσολογία (ανάλυση και θεραπευτική αντιμετώπιση των γλωσσικών διαταραχών), Εκπαιδευτική Γλωσσολογία (η χρήση της μητρικής γλώσσας στα σχολεία), Λεξικογραφία (μέθοδοι και τεχνικές συγγραφής λεξικών), Μετάφραση (μέθοδοι μετάφρασης / απόδοσης κειμένων από γλώσσα σε γλώσσα), Κοινωνιογλωσσολογία (μελέτη της σχέσης μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας), Ψυχογλωσσολογία (σχέση γλώσσας και ανθρώπινης συμπεριφοράς) κ.τ.λ.
Η θεωρητική Γλωσσολογία μελετά τη γλώσσα βάσει των επιπέδων ανάλυσής της, δηλαδή, το φωνολογικό σύστημα, την άρθρωση και πρόσληψη των φθόγγων (φωνητική), το σχηματισμό λέξεων (μορφολογία) και φράσεων και προτάσεων (σύνταξη), τη σημασία των γλωσσικών εκφράσεων (σημασιολογία), καθώς και τη χρήση της γλώσσας (πραγματολογία). Στα πρώτα στάδια της επιστήμης, μέλημα των επιστημόνων ήταν η περιγραφή των διαφόρων γλωσσών που ομιλούνται στον κόσμο και η κατηγοριοποίησή τους σε τυπολογικές ομάδες. Τα συμπεράσματα της επίπονης αυτής έρευνας δυστυχώς περιορίσθηκαν σε περιγραφικά συμπεράσματα και δεν κατάφεραν να δώσουν απαντήσεις σε θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με τον ανθρώπινο νου τα οποία είχαν τεθεί από την αρχαιότητα (Αριστοτέλης, Πλάτων). Κατά τα μέσα του 20ού αιώνα, η θεωρητική Γλωσσολογία παράλληλα με την επαρκέστερη περιγραφική προσέγγιση επικεντρώθηκε στην αναζήτηση ερμηνειών οι οποίες επιχειρούν να απαντήσουν σε ερωτήματα όπως η κατάκτηση της γλώσσας από τους ανθρώπους και η δομή και λειτουργία του ανθρωπίνου νου. Η επιστήμη οδηγήθηκε προς αυτή την κατεύθυνση χάρη στον Αμερικανό γλωσσολόγο Noam Chomsky ο οποίος εδραίωσε και ανέπτυξε τη σύγχρονη γλωσσολογική σκέψη υπό τη σκέπη της λεγόμενης γενετικής γλωσσολογίας.
Η εφαρμοσμένη Γλωσσολογία, με βάση τα πορίσματα της θεωρητικής Γλωσσολογίας και σε συνδυασμό με άλλες επιστήμες όπως η Ψυχολογία, τα Μαθηματικά, η Κοινωνιολογία κ.τ.λ., καλείται να εξετάσει τις συνθήκες υπό τις οποίες κατακτάται και χρησιμοποιείται η γλώσσα από τη γλωσσική κοινότητα, να προτείνει νέες μεθόδους και προσεγγίσεις για τη γλώσσα και να υποστηρίξει τη γλωσσική κοινότητα σε οποιοδήποτε ζήτημα ή πρόβλημα σχετικό με τη γλώσσα. Ανάλογα με τον τομέα εφαρμογής, η εφηρμοσμένη Γλωσολογία διαιρείται σε κλάδους όπως: Διδακτική και Εκμάθηση Ξένων Γλωσσών (ανάπτυξη μεθόδων διδασκαλίας ξένων γλωσσών), Κλινική Γλωσσολογία (ανάλυση και θεραπευτική αντιμετώπιση των γλωσσικών διαταραχών), Εκπαιδευτική Γλωσσολογία (η χρήση της μητρικής γλώσσας στα σχολεία), Λεξικογραφία (μέθοδοι και τεχνικές συγγραφής λεξικών), Μετάφραση (μέθοδοι μετάφρασης / απόδοσης κειμένων από γλώσσα σε γλώσσα), Κοινωνιογλωσσολογία (μελέτη της σχέσης μεταξύ γλώσσας και κοινωνίας), Ψυχογλωσσολογία (σχέση γλώσσας και ανθρώπινης συμπεριφοράς) κ.τ.λ.